Entrevista completa a Mara Dierssen con motivo do XVIII Encontro Nacional de Familias de Persoas coa Síndrome de Down
- “Deberiamos formularnos que é o que vai suceder se conseguimos desactivar a copia completa do cromosoma 21. Porque unha cousa é mellorar nos aspectos cognitivos e outra cambiar completamente todo o que hai detrás dese cromosoma”.
- “As persoas coa síndrome de Down padecen con menor frecuencia que a poboación xeral tumores sólidos, e un xene do cromosoma 21 parece que é responsable desa protección. Isto abre novas posibilidades para o tratamento do cancro na poboación xeral”.
- “Existen numerosos grupos de investigación españois que están facendo achegas valiosísimas ao coñecemento na síndrome de Down. A investigación que se realiza neste campo é das poucas nas que o noso país é punteiro a nivel mundial”.
Mara Dierssen é unha científica pouco habitual. Médico e doutora en Neurobioloxía, dirixe o grupo de Neurobioloxía Celular e de Sistemas do programa de Bioloxía de Sistemas no Centro de Regulación Xenómica (CRG) en Barcelona. Inqueda, extrovertida e moi creativa, canta nun grupo, compón as súas propias cancións e obsesiónalle que os resultados das súas investigacións cheguen con proximidade á sociedade. Apaixonada do mar, a familia, a música e a filosofía, Dierssen non deixa indiferente a ninguén que a coñece.
O sábado sete de decembro, Dierssen estará en Santiago de Compostela. Alí ofrecerá a conferencia inaugural do Encontro Nacional de Familias de Persoas coa Síndrome de Down que organizan DOWN ESPAÑA e DOWN COMPOSTELA, un dos colectivos nos que centrou a súa carreira como investigadora.
Por que escolleu a síndrome de Down para investigar?
Desde o principio da miña carreira científica intereseime moito por como funcionan os procesos de memoria e aprendizaxe. Unha das cousas que máis me inquietaba era saber por que estes se alteran en trastornos que teñen que ver coa discapacidade intelectual ou coa neurodexeneración. Comecei a estudar profundamente a enfermidade de Alzheimer e ao tempo tamén a síndrome de Down.
En que momento da investigación se atopan agora?
Estamos a buscar biomarcadores, por exemplo, saber das persoas coa síndrome de Down quen vai a acabar desenvolvendo unha enfermidade tipo Alzheimer ou quen pode estar máis en risco de sufrir obesidade. O que máis nos preocupa seguen sendo as capacidades cognitivas porque é o que aínda non podemos mellorar dunha forma máis eficiente. As patoloxías ou afeccións que están relacionadas co Sistema Nervioso Central, como as discapacidades intelectuais ou o Alzheimer, son aínda unha materia pendente, aínda que xa hai resultados moi prometedores, pero seguimos sen ter as claves do proceso biolóxico subxacente. O que estamos a tentar descifrar son esas claves tanto moleculares como celulares e buscar formas de predicir que nos falen da aparición de enfermidades futuras ou nos permitan entender e predicir a súa evolución. Doutra banda, as persoas coa síndrome de Down son diferentes entre si por moito que todas elas teñan a síndrome e esa diferenza e individualidade témola que considerar aplicando todo o coñecemento que se ten sobre estratexias de medicina de precisión e medicina personalizada. Tamén estamos a traballar en técnicas de neuroterapia para estimular a plasticidade cerebral a través da estimulación eléctrica transcraneal, e outro tipo de técnicas. Obviamente isto aínda está moi en cueiros, pero nos vindeiros anos poderemos empezar a pensar en aplicalos como se están aplicando noutros trastornos da cognición ou da conduta.
Poderá a ciencia en algún momento desactivar a copia extra do cromosoma 21?
Xa o conseguimos in vitro, pero aínda non se conseguiu in vivo. Hai varias ideas sobre as posibles estratexias que poderiamos utilizar. O tema é que eu creo que antes nos deberiamos expor que é o que vai suceder se conseguimos desactivar a copia completa do cromosoma 21. Dígoo no sentido de que é o que vai cambiar, porque hai moitas cousas moi positivas nas persoas con síndrome de Down. Se o desactivamos, non só se desactivarán aquelas cousas que son máis “prexudiciais” senón que desactivaremos outras moi positivas. Por iso temos que pensar cal é o prezo desa terapia cromosómica para as persoas coa síndrome de Down, porque unha cousa é mellorar nos aspectos cognitivos e outra cambiar completamente todo o que hai detrás dese cromosoma.
Nestes momentos, que avances de investigación teñen aplicación en relación á mellora da capacidade neuronal das persoas coa síndrome de Down?
Neste momento están a ensaiarse máis de 9 moléculas en ensaios clínicos e hai varios en realización. Isto inclúe algunhas moléculas que se utilizaron no tratamento da enfermidade de Alzheimer, potenciadores da neuroxénesis, antioxidantes, intervencións non farmacolóxicas ou de neuroterapia.
O avance do uso dos TPNI (test prenatais non invasivos que detectan anomalías cromosómicas no embarazo) pode levar consigo unha perda de diversidade humana que incluso teña efectos contraproducentes para a nosa especie humana?
Para min o problema non é o dos avances científicos. O asesoramento xenético, como proceso de comunicación para proporcionar información sobre unha condición, en calquera momento que permita tomar decisións con suficiente coñecemento de causa é positivo desde o meu punto de vista, sempre que se faga correctamente. É evidente que a situación complicada que se xera ante o nacemento dun bebé coa síndrome de Down cando é inesperado podería mellorar cun coñecemento anticipado. Pero sabemos que o diagnóstico prenatal está a servir, nunha gran maioría de casos que chega a alcanzar ata o 90% de diagnósticos positivos, para proceder a interromper o embarazo. Por que? Na miña opinión un dos problemas é como se explican as cousas. E é evidente a desinformación que os profesionais sanitarios achegan da síndrome de Down. Iso comporta que en moitos casos a información aos pais se llimite a enumerar os problemas médicos, perfectamente manexables na súa maioría, e se faga énfase na discapacidade intelectual, sen matizar que existe unha tremenda variabilidade, nin informar dos grandes avances conseguidos a nivel científico e médico. En relación á segunda parte da pregunta, desde o punto de vista máis biolóxico, a biodiversidade ten un valor intrínseco para o mantemento dos ecosistemas. De igual maneira, a diversidade de voces e ideas é fundamental para a sociedade. Se eliminas esas voces, esas miradas diferentes que se saen dos parámetros normais, eliminas tamén a riqueza de matices que proporcionan.
Por que está a ciencia interesada na síndrome de Down?
En realidade, polo mesmo que está interesada noutros procesos patolóxicos. Por unha banda, existe un interese biomédico, en comprender os mecanismos patoxénicos, é dicir o estudo dos procesos que producen a sintomatoloxía que observamos co fin de desenvolver estratexias terapéuticas para mellorar a vida das persoas coa síndrome de Down; pero por outro, a trisomía produce unha afección multisistémica e iso ten importancia tamén na comprensión dos mecanismos biolóxicos de enfermidades cardiovasculares, obesidade, cancro… Pero hai moitos outros aspectos que se refiren ao coñecemento máis básico da bioloxía humana. Por exemplo, a afectación de determinados procesos cognitivos pode iluminar o coñecemento acerca dos procesos de memoria e aprendizaxe. Ou a gran variabilidade interindividual que existe nesta poboación pode achegar novas ideas acerca da influencia do contexto xenético e epixenético e as redes biolóxicas. Ou a presenza dun cromosoma extra está a ser obxecto de estudo nalgúns laboratorios que tentan comprender a organización estrutural tridimensional do núcleo celular…
Cre que o coñecemento da síndrome de Down a nivel xenético mellorará o coñecemento en enfermidades como o cancro, pola súa diferente prevalencia na poboación coa síndrome de Down?
Dado que na síndrome de Down a rexión do xenoma triplicada está ben coutada, iso permítenos delimitar tamén máis facilmente os posibles xenes de susceptibilidade ou de protección. Por exemplo, recentemente descubriuse que as persoas coa síndrome de Down padecen con menor frecuencia que a poboación xeral tumores sólidos, e un xene do cromosoma 21, RCAN1, parece que é responsable desa protección, reducindo a vascularización do tumor. Evidentemente iso abre novas posibilidades para o tratamento do cancro na poboación xeral. Cada vez máis estamos a ver máis que hai mecanismos comúns entre diferentes enfermidades e iso abre unha posibilidade moi interesante de atopar ferramentas comúns tamén a nivel terapéutico… eu creo que a medida que vaiamos descubrindo esas claves, imos ser máis capaces de comprender e de desenvolver estratexias terapéuticas comúns para diferentes enfermidades.
E respecto ao Alzheimer, cre que un avance nos tratamentos relacionados coa síndrome de Down levará consigo algún efecto nos tratamentos de Alzheimer e viceversa?
A presenza de alteracións patolóxicas propias da enfermidade de Alzheimer no cerebro de todas as persoas coa síndrome de Down a partir dunha determinada idade, e a sobreexpresión do xene APP, (que produce a proteína precursora de amiloide (APP) característica da enfermidade do Alzheimer) e doutros posibles xenes candidatos como consecuencia da trisomía do cromosoma 21, son a base da estreita relación entre a síndrome de Down e a enfermidade de Alzheimer. Con todo, resulta máis difícil concretar que consecuencias pode ter en termos prácticos. De feito, os datos suxiren que non sempre (ou mesmo poucas veces) o que “funciona” (relativamente) en Alzheimer, funciona igualmente en persoas coa síndrome de Down.
Como presidenta da Sociedade da Investigación sobre a Trisomía 21 (T21RS), que pensa que tería que facer o noso país en relación á investigación da síndrome de Down?
Creo que o primeiro que debería suceder é que se coñecesen e difundisen mellor os avances científicos na investigación sobre a síndrome de Down. Existen numerosos grupos de investigación españois que están a facer achegas valiosísimas ao coñecemento nesta área, e posiblemente poucos cidadáns e poucos políticos son conscientes que a investigación que se realiza neste campo é das poucas nas que o noso país é punteiro a nivel mundial. Iso debería comportar a creación de infraestruturas e o investimento en grandes proxectos de investigación que permitan dar un impulso definitivo para liderar as iniciativas internacionais que neste momento empezan a despuntar con forza. Un exemplo da consideración que empeza a merecer a investigación en síndrome de Down é o esforzo que están a facer en Estados Unidos que presentou xa hai anos o Plan de investigación dos NIH sobre a síndrome de Down e que impulsou a través do NICHD a creación do Consorcio de Síndrome de Down, un proxecto de colaboración entre grupos públicos e privados creado para fomentar o intercambio de información sobre investigacións biomédicas e bioconductuales vinculadas á síndrome de Down, ou o Banco de Modelos de Ratos para Trastornos Citoxenéticos. Por desgraza, o baixísimo investimento en investigación sobre síndrome de Down que se fai en España, e en xeral en Europa, vai ter unha repercusión directa na nosa competitividade a nivel internacional. Por desgraza España, tal e como xa sinalaba Ramón y Cajal, segue vendo “de costas á ciencia”, e, salvo honrosos, aínda que insuficientes esforzos por mellorar a investigación científica, seguimos moi lonxe dos estándares internacionais. Esperemos que aos poucos esa situación se corrixa e melloren as condicións que temos no noso país para poder facer unha investigación de calidade.
Que supuxo a EGCG na investigación sobre a síndrome d Down a nivel mundial?
A EGCG é un inhibidor do xene DYRK1A que está na morfoxénese cerebral e a plasticidade sináptica. Este xene está sobre-expresado en persoas coa síndrome de Down, con consecuencias negativas para eses procesos. Por tanto, a súa modulación podería ser unha ferramenta terapéutica para reverter os déficits cognitivos. Ademais de normalizar o exceso de actividade da kinasa Dyrk1A, a EGCG posúe tamén outras propiedades que poderían ser beneficiosas como a súa actividade antioxidante.
Fai un par de anos nós publicamos que melloraba algúns aspectos conxestivos en poboación adulta coa síndrome de Down. Iso resultou un descubrimento importante xa que por primeira vez unha terapia baseada en achados científicos demostraba unha certa eficacia nunha situación tan complicada de mellorar como un adulto, en que o cerebro xa sofre as consecuencias dun mal desenvolvemento. Ademais, abriu o camiño para que cada vez con máis forza estean a exporse novas alternativas terapéuticas. O Dr. Rafael da Torre, director do Programa de Investigación en Neurociencias do Instituto Hospital del Mar de Investigacións Médicas (IMIM) neste momento lidera un ensaio clínico en poboación pediátrica que ten por obxectivo avaliar a seguridade e a eficacia dun preparado dietético que contén epigalocatequina galato (EGCG) -un composto natural do té verde- na mellora do desenvolvemento cognitivo de nenos de 6 a 12 anos coa síndrome de Down e que valorará tamén o seu efecto nun grupo de nenos coa síndrome X-Fráxil.
Imos cara un futuro de tratamentos diana, terapias individualizadas e á carta. Como afectará isto á poboación nos próximos 20 años? E ás terapias para as persoas coa síndrome de Down?
A medicina personalizada de precisión recoñece precisamente as diferenzas individuais e expón tratar de forma individualizada ao paciente para conseguir o mellor resultado. En Oncoloxía xa existen resultados, con terapias diana e inmunoterapia, pero a edición xenética aínda ten que dar o paso para chegar aos pacientes. É evidente que un maior coñecemento das causas que subxacen á diferente resposta ao tratamento ou á diferente susceptibilidade ás enfermidades, redundarán nun maior beneficio para as persoas que os padecen. Con todo, queda moito camiño por percorrer ata poder aplicar a medicina de precisión a outros ámbitos como os trastornos conxestivos ou neurodexenerativos, como a enfermidade de Alzheimer. Aínda estamos lonxe de dispoñer de marcadores específicos que nos proporcionen información sobre a progresión da enfermidade, a resposta aos tratamentos e o prognóstico a longo prazo e que nos permitan adaptar un tratamento personalizado na maior parte dos trastornos mentais. Aínda así, a esperanza é que todo iso chegará, e teriamos que empezar desde xa mesmo a adaptar un Sistema Nacional de Saúde sustentable capaz de garantir a equidade e calidade desa medicina do futuro.
Se puidera facer un descubrimento a nivel científico, cal sería?
Encantaríame descubrir como podemos almacenar a inxente cantidade de recordos que almacenamos e como é posible que o noso cerebro sexa capaz de adaptarse dunha forma tan eficiente a través da aprendizaxe á contorna. As claves moleculares e celulares deses procesos parécenme algo apaixonante. E como é posible que haxa recordos que son tan vívidos e que podemos recrealos dunha forma tan exacta e con todo outros sexan moito máis difusos…
Como ve o cerebro humano en 30 anos?
Creo que o noso coñecemento sobre os procesos que subxacen a todas as funcións mentais será moito maior, pero tamén o auxe das tecnoloxías, das técnicas… mesmo a nosa capacidade para descubrir os códigos tras a actividade bioeléctrica cerebral, van abrir oportunidades que por agora son impensables e iso fai que a Neurociencia sexa unha desas grandes revolucións científicas que nos esperan nos próximos 20 ou 30 anos.
Canto coñecemos do cerebro humano? En que porcentaxe o coñecemos?
Non podemos falar de porcentaxes porque como non coñecemos a extensión real deses procesos, tampouco sabemos se o que coñecemos constitúe un 1% do total ou un 0´1 % ou un 70 %. Cando un non ten unha noción clara da magnitude do problema ao que se enfronta e de todos os seus niveis é difícil facer ese tipo de valoración. Ademais hai que pensar que estamos a falar de moitas escalas, tanto temporais como espaciais e cualitativamente moi diversos, co cal en cada unha desas magnitudes poderiamos establecer tamén porcentaxes diferentes.
Que lle gustaría que a prensa lle preguntara e nunca o fai?
Pois, por exemplo, algunhas das preguntas que me fixo vostede, pero tamén me gustaría que preguntasen sobre outros aspectos como a importancia da familia e da contorna, ou acerca da implicación que os destinatarios finais das nosas investigacións, é dicir, as persoas coa síndrome de Down, deben ter na investigación científica. Ese aspecto é moi importante para a Sociedade da Investigación sobre a Trisomía 21 (T21 RS) que presido. Precisamente estamos a organizar unha serie de sesións científicas con ocasión da terceira Conferencia internacional da T21 RS ao longo do ano, en que, despois da presentación científica, haberá un pequeno debate no que participarán unha persoa coa síndrome de Down e un familiar. De igual maneira, durante o congreso haberá un día dedicado ás familias en que teremos un simposio de ciencia e sociedade, en que as familias coñecerán de primeira man os avances e as ideas acerca da investigación no campo, e unha sesión especial organizada polo profesor Jesús Flórez, na que se explicarán en linguaxe divulgativa os achados máis importantes presentados no congreso.
O día sete de decembro estará en Santiago para impartir a conferencia inaugural do Encontro Nacional de Familias. Que temas tratará?
Tentarei dar unha visión xeral de cara a onde van as investigacións en síndrome de Down, e máis concretamente nas que se refiren á discapacidade intelectual.
